©Eirini Miari
Alexandre Farnoux est professeur d’archéologie et d’histoire de l’art grec à l’université Paris Sorbonne et ancien directeur de l’École française d’Athènes (2011-2019). Il a travaillé sur plusieurs sites de l’École (Malia, Délos, Latô et Dréros) et est l’auteur de nombreux ouvrages, comme Knossos, l’archéologie d’un rêve (Gallimard, Paris 1993), mais aussi co-auteur de catalogues d’exposition, dont Homère (Louvre Lens – RMN, 2019). Alexandre a récemment participé à la création de l’exposition “L’Olympisme. Une invention moderne, un héritage antique” organisée par le Musée du Louvre, en partenariat avec l’École française d’Athènes. Nous lui avons donc demandé de nous faire part de sa contribution à ce projet.
Quel a été votre rôle en tant que commissaire de l’exposition « L’Olympisme », et comment avez-vous contribué à sa réalisation ?
De fait, il s’agit d’un rôle aux multiples facettes et qui n’est pas uniquement lié à l’exposition de 2024. Tout a commencé lorsque l’École française, dont j’étais alors le directeur, a reçu le fonds d’archives de l’atelier Émile Gilliéron (également ici). Gilliéron était un restaurateur d’antiquités très important qui a joué un rôle essentiel dans la naissance de la recherche archéologique sur l’âge du Bronze grec, et plus particulièrement crétois. Ayant déjà beaucoup travaillé sur lui lors de mes recherches sur ce sujet, je m’étais intéressé à son atelier, ses productions et le rôle que ces dernières ont joué dans la compréhension et la perception du monde. Lorsque le fonds est arrivé à l’École, je m’attendais donc à découvrir les archives d’un collaborateur des grands archéologues ayant fouillé en Crète qui avait, en outre, réalisé ces reproductions d’art minoen que l’on retrouve dans le monde entier. Mais à ma grande surprise, en l’examinant de plus près, j’y ai découvert une multitude d’objets d’art byzantins, classiques et archaïques, au-delà des artefacts de l’âge du Bronze.
Et puis, seconde surprise quand j’ai réalisé que le fonds recelait également des choses que je ne comprenais pas bien, des objets étranges, comme des trophées, où des dessins que j’avais vus sur des timbres liés aux Jeux Olympiques. Dès le début de cette aventure, j’avais proposé à Christina Mitsopoulou, chercheuse à l’université de Thessalie et associée à l’École française d’Athènes, de rejoindre l’équipe. Et c’est elle qui a très vite fait le lien avec l’olympisme, les Jeux Olympiques d’Athènes de 1896 et la Mésolympiade de 1906.
Quand nous avons commencé à trier et classer tous ces documents, nous nous sommes donc rendu compte que nous avions entre les mains les archives du travail qu’Émile Gilliéron avait réalisé pour les premiers Jeux Olympiques, puis pour la Mésolympiade, mais aussi pour d’autres projets réalisés plus tard par d’autres. Et nous avons alors immédiatement été frappés par son caractère exceptionnel. D’autant plus que nous savions très bien que, si ce restaurateur et artiste avait une connaissance très classique de l’Antiquité, puisqu’il avait fait l’École des Beaux-Arts en France et en Grèce, celle-ci avait été actualisée par l’accès qu’il avait eu à toutes les grandes découvertes archéologiques faites depuis 1880.
Nous pouvions donc voir directement à travers ces documents comment les découvertes archéologiques pouvaient servir au-delà de la cause scientifique et accompagner la création de l’olympisme moderne. Ayant compris tout cela, et après que Christina a articulé toutes ces informations éparses pour leur donner du sens, nous avons constaté que nous tenions là un véritable sujet qui gagnerait à être présenté au moment des JO de Paris en 2024.
Le fonds est arrivé à l’École en 2015 et, au cours des quatre années qui ont suivi, nous y avons travaillé intensivement. À l’initiative de Violaine Jeammet, conservatrice en chef au Département des antiquités grecques, romaines et étrusques au Louvre, nous avons proposé à la présidente du musée de présenter ce fond inédit qui permet de comprendre à la fois comment l’olympisme moderne a été conçu, pourquoi il a été développé en relation avec l’Antiquité et quelle est la signification de ce lien. Le projet a été accepté par la présidente, d’autant plus qu’une partie des œuvres antiques de Gilliéron, utilisées pour ses timbres, ses affiches, ses cartes postales, etc., s’inspirent d’antiquités appartenant aux collections du Louvre. Le musée se trouvait ainsi au cœur de la genèse de l’olympisme.
Ce qui m’intéresse en tant archéologue, et ce sur quoi j’ai principalement travaillé dans le cadre de l’exposition, c’est de donner au public les clés pour comprendre à quel point, en réalité, la pratique grecque du sport nous est totalement étrangère. Dans l’imaginaire collectif, le sport est un héritage de l’Antiquité, une façon de créer un continuum entre l’Antiquité et nous. Mais, pour moi, c’est une erreur. Le sport chez les Grecs était une pratique très différente. Évidemment, il s’agit toujours d’un corps qui s’active et d’un cœur qui se met à battre très fort. Mais tout cela s’intègre dans une civilisation, dans des pratiques, dans des façons de faire qui sont très différentes des nôtres et que l’on a tendance à oublier.
Pourtant, avec l’exposition Olympisme, ce n’est pas la première fois que vous abordez la question du sport dans l’Antiquité…
En tant qu’archéologue, j’avais travaillé avec mes étudiants sur les Jeux olympiques de 2004 à Athènes. Nous avions conduit une série de recherches autour de l’archéologie du sport, notamment à partir des sources. Nous avions également tenté une traduction d’un des manuels de gymnastique, le Manuel de Philostrate, un texte traduit pour la première et dernière fois au XIXe siècle. C’est un texte difficile, mais intéressant, car il décrit toutes les théories et les pratiques de la gymnastique dans l’Antiquité.
Depuis 2004, j’avais ressemblé autour de cette question du sport antique et, par extension, de l’olympisme et des JO d’Athènes, une documentation très conséquente que je n’avais pas pu publier en raison de mes autres responsabilités académiques. Les Jeux de 2024 à Paris ont donc été pour moi l’occasion de me pencher à nouveau sur cette question d’archéologie du sport, d’autant plus que les archives me montraient comment l’iconographie grecque pouvait être remployée dans l’iconographie sportive. Et puis, en l’analysant avec un autre œil que de celui de Gilliéron, on constate qu’elle documente de manière assez précise la pratique du sport par les Grecs.
Ce qui m’intéressait, donc, c’était de rétablir un peu du caractère « étrange » du sport grec, en prenant le contrepied de ce que Gilliéron avait pu faire dans la production de ces images qui, au contraire, cherchaient à rendre familier le sport grec et à adapter les pratiques grecques au profit de la réalité contemporaine. Engagé dans une démarche qui inverse ce modèle, j’ai choisi de revisiter les réalités grecques antiques pour les extraire de leur contexte contemporain. Ce dernier rejoint une idée sur lequel je travaille beaucoup depuis pas mal d’années : celle que l’hellénisme ne doit pas s’inscrire dans le paradigme de l’héritage. On a tendance à considérer que nous sommes les héritiers des Grecs et, de fait, cette perspective introduit un biais, elle nous amène à des contresens ou à simplifier et éliminer des aspects du monde grec soit parce qu’ils ne nous conviennent pas, soit parce qu’on ne les comprend pas ou plus. Les Grecs nous paraissent familiers, alors qu’en réalité, ils nous sont tout aussi étrangers que n’importe quel autre peuple découvert dans le reste du monde.
Le principe général que nous avons voulu développer avec Violaine et Christina, c’est de proposer au public une relecture de l’olympisme pour faire comprendre qu’il s’agit d’un phénomène très contemporain qui se fonde sur une vision biaisée du passé. Nous devons en prendre conscience à la fois pour rétablir la singularité des Grecs, mais aussi pour comprendre que l’olympisme est notre invention : il n’y a aucune raison qu’il reste en l’état, nous pouvons en faire ce que nous voulons. C’est cela, le propos de l’exposition.
Quelle est la plus grande difficulté que vous avez rencontrée dans ce projet et quelle est la plus grande satisfaction qu’il vous a apportée?
La partie la plus difficile c’est celle de la mise en place de l’exposition ; c’est le moment où tout ce que nous avons conçu prend soudainement forme. Avant le montage, Christina, Violaine et moi-même avions une représentation des objets dans nos esprits. Cela demeure abstrait. Aujourd’hui on travaille sur des maquettes 3D qui sont produites par un architecte, mais les textes ont été élaborés à part et vont devoir trouver leur place. Mais est-ce la bonne ? Avons-nous dit suffisamment de choses, sans en dire trop ? C’est comme un jeu de construction. Toutes les pièces sont sur la table, mais rien n’est encore assemblé. La signalétique, la scénographie, les couleurs, la lumière, les textes, les cartels, l’assemblage des objets entre eux, tout cela fonctionne-t-il bien ensemble ?
Parfois une solution doit être trouvée très vite, sachant qu’il est impossible de fabriquer autre chose. Tout surgit soudain sous nos yeux et c’est à ce moment que nous savons si cela tient. Si notre propos est bien compréhensible et si nous nous sentons transformés en traversant cette exposition. Si j’entends des gens dire en sortant : “Je ne pensais pas que c’était cela l’Olympisme”, là je me sentirai fier. Pour le reste, c’est plus un sentiment de satisfaction du travail collectif que nous avons accompli tous les trois, avec le soutien des équipes du Louvre et surtout des collègues qui ont grandement facilité l’obtention des prêts d’œuvres.
Ο Alexandre Farnoux είναι καθηγητής ελληνικής αρχαιολογίας και τέχνης στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης και πρώην διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών (2011-2019). Έχει εργαστεί σε αρκετές από τις αρχαιολογικές θέσεις της Σχολής (Μάλια, Δήλος, Λατώ και Δρήρος) και έχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία, μεταξύ των οποίων το Knossos, l’archéologie d’un rêve (Gallimard, Παρίσι 1993) και καταλόγους εκθέσεων, μεταξύ των οποίων το Homère (Louvre Lens – RMN, 2019). Ο Alexandre συμμετείχε πρόσφατα στη δημιουργία της έκθεσης “Ολυμπισμός. Μια σύγχρονη εφεύρεση, μια αρχαία κληρονομιά” που διοργάνωσε το Μουσείο του Λούβρου σε συνεργασία με την Γαλλική Σχολή Αθηνών. Του ζητήσαμε λοιπόν, να μας μιλήσει για τη συμβολή του σε αυτό το έργο.
Ποιος ήταν ο ρόλος σας ως επιμελητής της έκθεσης “Ολυμπισμός” και πώς συμβάλατε στην υλοποίησή της;
Στην πράξη, ο ρόλος μου αποτελείται από πολλές πτυχές και δεν συνδέεται αποκλειστικά με την έκθεση του 2024. Ξεκίνησε όταν ήμουν διευθυντής της Γαλλικής Σχολής, την εποχή που η Σχολή παρέλαβε το αρχείο του εργαστηρίου του Émile Gilliéron (επίσης εδώ). Ο Émile Gilliéron ήταν σπουδαίος συντηρητής και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της αρχαιολογικής έρευνας της εποχής του Χαλκού, ιδιαίτερα στην Κρήτη. Έχοντας ήδη ασχοληθεί αρκετά με τον Émile Gilliéron κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου για το συγκεκριμένο θέμα, με ενδιέφερε το εργαστήριό του, οι δημιουργίες του και ο ρόλος που έπαιξαν αυτές οι δημιουργίες στην κατανόηση και την αντίληψή μας για τον κόσμο. Έτσι, όταν το αρχείο έφτασε εδώ, συνειδητοποίησα ότι προέρχεται από έναν συντηρητή που έχει συνεργαστεί με όλους τους μεγάλους ανασκαφείς της Κρήτης και ο οποίος έχει επίσης κατασκευάσει αντίγραφα της μινωικής τέχνης που κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο. Όταν εξέτασα το αρχείο που έφτασε, προς μεγάλη μου έκπληξη ανακάλυψα ότι δεν περιλάμβανε μόνο αντικείμενα της Εποχής του Χαλκού, αλλά πλήθος έργων βυζαντινής, κλασικής και αρχαϊκής τέχνης.
Στη συνέχεια, η δεύτερη έκπληξη ήρθε όταν ανακάλυψα ότι υπήρχαν επίσης παράξενα αντικείμενα που δεν κατανοούσα, όπως τρόπαια ή σχέδια που είχα δει σε γραμματόσημα που συνδέονταν με τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Όταν αρχίσαμε να δουλεύουμε με το αρχείο Gilliéron, ζήτησα από τη Χριστίνα Μητσοπούλου, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και στη Γαλλική Σχολή Αθηνών, να έρθει και να δουλέψει μαζί μας στην ομάδα. Και ήταν εκείνη που πολύ γρήγορα εντόπισε ότι στην πραγματικότητα, όλα αυτά τα έργα ανήκαν σε μια δραστηριότητα που συνδεόταν με τον Ολυμπισμό, με τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 1896 και τη Μεσολυμπιάδα του 1906.
Όταν αρχίσαμε να συγκεντρώνουμε και να ταξινομούμε όλα αυτά τα έγγραφα, καταλάβαμε ότι είχαμε στη διάθεση μας τα αρχεία της δραστηριότητας του Émile Gilliéron για τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες, για τη Μεσολυμπιάδα του 1906, και για άλλα έργα που δεν πραγματοποιήθηκαν από τον ίδιο αλλά από άλλους αργότερα. Η μοναδικότητα του αρχείου που είχαμε μπροστά μας μας άφησε άναυδους, πολύ περισσότερο επειδή γνωρίζαμε καλά ότι ο εν λόγω συντηρητής και καλλιτέχνης είχε μια εκπαίδευση όχι μόνο πολύ κλασική, αφού είχε σπουδάσει στην Σχολή Καλών Τεχνών στη Γαλλία και στην Ελλάδα, αλλά ταυτόχρονα πολύ σύγχρονη χάρη στην πρόσβαση που είχε σε όλες τις μεγάλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις από το 1880 και μετά.
Έτσι, φαινόταν μέσα από τα έγγραφα πώς οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις μπορούσαν να γίνουν κάτι άλλο από αντικείμενα επιστημονικού ενδιαφέροντος και να χρησιμοποιηθούν για να συνοδεύσουν τη δημιουργία του σύγχρονου Ολυμπισμού. Έχοντας αυτά κατά νου, και αφού προηγήθηκε η εργασία της Χριστίνας για να ενώσει όλα αυτά τα διάσπαρτα στοιχεία για να τους δώσει νόημα, συνειδητοποιήσαμε ότι είχαμε στα χέρια μας ένα ωραίο θέμα για να παρουσιάσουμε με την αφορμή των Ολυμπιακών Αγώνων, οι οποίοι έρχονταν στο Παρίσι το 2024.
Η συλλογή έφτασε στη Σχολή το 2015 και τα επόμενα τέσσερα χρόνια εργαστήκαμε πάνω σε αυτήν εντατικά. Με πρωτοβουλία της Violaine Jeammet, γενικής επιμελήτριας του Τμήματος ελληνικών, ετρουσκικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων στο Μουσείο του Λούβρου, ζητήσαμε από την Πρόεδρο του Μουσείου του Λούβρου να παρουσιάσει αυτή τη μοναδική συλλογή, η οποία μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς προέκυψε ο σύγχρονος Ολυμπισμός, γιατί αναπτύχθηκε σε σχέση με την Αρχαιότητα και ποια είναι η σημασία αυτής της σύνδεσης με την Αρχαιότητα. Το σχέδιο έγινε δεκτό από τον Πρόεδρο, δεδομένου μάλιστα ότι ορισμένα από τα αρχαία έργα του Gilliéron που χρησιμοποιήθηκαν για τα γραμματόσημα, τις αφίσες, τις καρτ-ποστάλ κ.λπ. του, ήταν εμπνευσμένα από αρχαιότητες των συλλογών του Λούβρου. Αυτό έθεσε το Λούβρο στο επίκεντρο της δημιουργίας του Ολυμπισμού.
Αυτό που με ενδιαφέρει ως αρχαιολόγο, και πάνω στο οποίο δούλεψα για την έκθεση ειδικότερα, είναι να δώσω στο κοινό τα στοιχεία που χρειάζεται για να κατανοήσει το βαθμό στον οποίο στην πραγματικότητα ο ελληνικός αθλητισμός μας είναι εντελώς ξένος. Στο συλλογικό φαντασιακό, ο αθλητισμός είναι μια κληρονομιά της Αρχαιότητας, ένας τρόπος να δημιουργηθεί μια συνέχεια μεταξύ εμάς και της Αρχαιότητας. Και νομίζω ότι αυτό είναι λάθος, γιατί ο ελληνικός αθλητισμός ήταν πολύ διαφορετικός. Φυσικά, εξακολουθεί να έχει να κάνει με ένα ανθρώπινο σώμα που τίθεται σε κίνηση, και με μια καρδιά που χτυπάει γρήγορα. Αλλά όλα αυτά είναι κομμάτι ενός πολιτισμού, πρακτικών και τρόπων δράσης που είναι πολύ διαφορετικοί από τους δικούς μας και που τείνουμε να ξεχνάμε.
Παρόλα αυτά η έκθεση Ολυμπισμός δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολείστε με το ζήτημα του αθλητισμού στην Αρχαιότητα…
Είναι αλήθεια ότι ως αρχαιολόγος, εργάστηκα με τους φοιτητές μου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 στην Αθήνα. Πραγματοποιήσαμε τότε μια σειρά ερευνητικών προγραμμάτων σχετικά με την αρχαιολογία του αθλητισμού, ιδίως αξιοποιώντας πρωτογενείς πηγές. Επιχειρήσαμε επίσης τη μετάφραση ενός από τα εγχειρίδια γυμναστικής, του Περί Γυμναστικής του Φιλοστράτου, ενός κειμένου που μεταφράστηκε τον 19ο αιώνα και έκτοτε δεν έχει μεταφραστεί εκ νέου. Παρά τη δυσκολία του, είναι ένα ενδιαφέρον κείμενο, καθώς περιγράφει όλες τις θεωρίες και τις πρακτικές της γυμναστικής στην Αρχαιότητα.
Ήδη από το 2004, είχα συγκεντρώσει έναν τεράστιο όγκο τεκμηρίωσης γύρω από το ζήτημα του αρχαίου αθλητισμού, το οποίο αφορούσε με τη σειρά του το ζήτημα του Ολυμπισμού που επρόκειτο να λάβει χώρα στην Αθήνα. Ωστόσο, δεν μπόρεσα να δημοσιεύσω αυτό το υλικό λόγω των άλλων ακαδημαϊκών μου υποχρεώσεων. Με την άφιξη των Ολυμπιακών Αγώνων στο Παρίσι το 2024, ήταν μια ευκαιρία να ασχοληθώ ξανά με την αρχαιολογία του αθλητισμού, ιδίως εφόσον τα αρχεία μου έδειξαν πώς η ελληνική εικονογραφία μπορούσε να επαναχρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία της εικονογραφίας του αθλητισμού. Επιπλέον, αν αναλύσουμε την ίδια αυτή εικονογραφία με διαφορετικό τρόπο από την οπτική γωνία του Gilliéron, μπορούμε να δούμε ότι τεκμηριώνει με μεγάλη ακρίβεια την ελληνική πρακτική του αθλητισμού.
Αυτό που με ενδιέφερε, λοιπόν, ήταν να αποκαταστήσω λίγη από την «ιδιαιτερότητα» του ελληνικού αθλητισμού, εκκινώντας από τον αντίποδα αυτού που έκανε ο Gilliéron παράγοντας αυτές τις εικόνες, οι οποίες, αντίθετα, προσπαθούσαν να κάνουν τον ελληνικό αθλητισμό οικείο, να προσαρμόσουν την ελληνική πραγματικότητα προς όφελος της σύγχρονης πραγματικότητας. Εγώ λοιπόν ακολουθώ μια προσέγγιση που αντιστρέφει αυτό το μοντέλο. Επέλεξα να επανεξετάσω την αρχαία ελληνική πραγματικότητα για να την αποσπάσω από το σύγχρονο πλαίσιό της. Αυτό συνδέεται με μια ιδέα με την οποία ασχολούμαι εδώ και αρκετά χρόνια: την ιδέα ότι ο ελληνισμός δεν πρέπει να αποτελεί μέρος του μοντέλου της πολιτιστικής κληρονομιάς. Έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι είμαστε οι κληρονόμοι των αρχαίων Ελλήνων, όμως αυτή η οπτική εισάγει μια προκατάληψη, οδηγώντας μας να παρερμηνεύουμε ή να απλοποιούμε και να εξαλείφουμε πτυχές του ελληνικού κόσμου είτε επειδή δεν μας ταιριάζουν είτε επειδή δεν τις καταλαβαίνουμε. Οι Έλληνες μας φαίνονται οικείοι, ενώ στην πραγματικότητα μας είναι τόσο ξένοι όσο και οποιοσδήποτε άλλος λαός που ανακαλύφθηκε ποτέ στον υπόλοιπο κόσμο.
Η γενική αρχή που θέλαμε να αναπτύξουμε με τη Violaine και τη Χριστίνα ήταν να προτείνουμε στο κοινό έναν νέο τρόπο ανάγνωσης του Ολυμπισμού, προκειμένου να το κάνουμε να καταλάβει ότι πρόκειται για ένα πολύ σύγχρονο φαινόμενο που βασίζεται σε μια στρεβλή αντίληψη του παρελθόντος. Η γνώση αυτή είναι αναγκαία όχι μόνο για να αποκαταστήσουμε τη μοναδικότητα των Ελλήνων, αλλά ταυτόχρονα για να κατανοήσουμε ότι ο Ολυμπισμός είναι δική μας εφεύρεση: δεν υπάρχει λόγος να μείνει όπως είναι, αντίθετα μπορούμε αν θέλουμε να τον αλλάξουμε. Αυτό είναι το ζητούμενο της έκθεσης.
Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίσατε σε αυτό το έργο και ποια είναι αντίστοιχα η μεγαλύτερη ικανοποίηση που σας έδωσε;
Το πιο δύσκολο κομμάτι είναι το στήσιμο της έκθεσης – είναι η στιγμή που όλα όσα έχουμε σχεδιάσει παίρνουν σάρκα και οστά. Πριν από τo στήσιμο, όλα τα αντικείμενα είναι στο μυαλό μας με τη Χριστίνα και τη Violaine και παραμένουν αφηρημένα. Σήμερα δουλεύουμε πάνω σε τρισδιάστατα μοντέλα που κατασκευάζονται από αρχιτέκτονα, αλλά έχουμε σχεδιάσει τα κείμενα ξεχωριστά, οπότε θα πρέπει κι αυτά να πάρουν τη θέση τους. Διαλέξαμε τη σωστή θέση; Είπαμε αρκετά χωρίς να πούμε πολλά; Είναι σαν ένα παιχνίδι συναρμολόγησης, όλα τα κομμάτια βρίσκονται στο τραπέζι, αλλά τίποτα δεν έχει ενωθεί ακόμα. Η σήμανση, η σκηνοθεσία, τα χρώματα, ο φωτισμός, τα κείμενα, οι επιγραφές, ο τρόπος με τον οποίο τα αντικείμενα ταιριάζουν μεταξύ τους – ταιριάζουν όλα μεταξύ τους;
Μερικές φορές πρέπει να βρούμε μια γρήγορη λύση, γνωρίζοντας ότι είναι αδύνατο να φτιάξουμε κάτι άλλο. Ξαφνικά τα έχουμε όλα μπροστά στα μάτια μας και τότε είναι που βλέπουμε αν όντως, όταν περνάμε μέσα από την έκθεση, ο σκοπός μας είναι κατανοητός κι αν, όταν φεύγουμε, είμαστε μεταμορφωμένοι σε σχέση με όταν μπήκαμε. Γι’ αυτό θα είμαι περήφανος, όταν ακούσω ανθρώπους να βγαίνουν και να λένε: “Δεν είχα καταλάβει ότι αυτό ήταν το νόημα του Ολυμπισμού”. Κατά τα άλλα, είμαι ευχαριστημένος με τη συλλογική δουλειά που καταφέραμε οι τρεις μας, στηριζόμενοι στις ομάδες του Λούβρου και κυρίως στους συναδέλφους που ασχολήθηκαν με το δανεισμό εκθεμάτων, τα οποία μας παραχωρήθηκαν χωρίς δυσκολία.
Alexandre Farnoux et Christina Mitsopoulou
Ο Alexandre Farnoux και η Χριστίνα Μητσοπούλου